Dân chơi cây thường có công thức truyền miệng như sau:

Nhất rễ, nhì thân, tam cành, tứ lá.

Bất kỳ ai giao lưu với dân chơi cây nghệ thuật đều thuộc câu này. Đối với cây cảnh cổ thì liêm luật lại chủ yếu từ gốc cây trở lên đến thân, cành, lá và cân đối với chậu trồng cây. Nhưng ngày nay, rất nhiều nghệ nhân lại sử dụng sắc sảo những tuyệt chiêu ở chế tạo bộ rễ nghệ thuật, tạo nên điểm hút, điểm kỳ, quái của cây. Tựu chung lại, để tạo một cây cảnh đẹp điểm xuất phát đầu tiên là từ bộ rễ. Sau đây chúng tôi sưu tầm một số kỹ thuật tạo dựng bộ rễ cho cây thế để quý vị cùng bàn luận và góp ý:

1. Kỹ thuật tạo bộ rễ gốc ban đầu:

Cây phôi cần cho rễ phát triển nhiều và nhanh nên phải trồng xuống đất hoặc vào chậu to. Đất trồng phải tơi, mầu mỡ. Tốt nhất là đất phù sa trộn với đất bùn và phân ải hoặc phân vi sinh. Ngoài việc tưới nước thường xuyên giữ độ ẩm, cần chú ý chế độ chăm bón cho cây. Sau 6 tháng đến 1 năm đưa cây lên cắt bỏ các rễ thừa và cắt bớt các rễ quá dài rồi đem trồng để tạo các kiểu rễ nghệ thuật. Riêng những cây nhân giống bằng phương pháp vô tính, thời gian trồng đòi hỏi lây hơn và phải trồng lại vài lần để chăm sóc tạo dựng bộ rễ ban đầu.

2.Trồng vừa ngập cổ rễ để tạo bộ rễ hình hoa thị:

Khi trồng cần nắn bộ rễ xòe đều xung quanh gốc rồi lấp đất vừa ngập cổ rễ. Sau một năm trở lên, dung phương pháp rửa trôi tẩy bỏ một lớp đất đi, bộ rễ hình hoa thị sẽ lộ trên mặt đất.

3.Trồng sâu sau nâng gốc lên để tạo mâm rễ phân nhánh:

Cắt bớt một phần chiều dài của 4 – 5 rễ phân bổ đều xung quanh gốc rồi trồng sâu. Sau 1 năm, trồng lại nâng gốc cao lên để lộ vừa mâm rễ phân nhánh.

4. Trồng nổi để tạo bộ rễ hình chân nơm:

Cắt sửa bộ rễ xong, không để bộ rễ tự nhiên xòe ngang  mà dùng dây buộc rễ khum lại như hình rơm rồi mới trồng lại. Đầu tiên đổ một lớp đất vào đáy chậu sao cho khi đặt cây vào, gốc cây và 1/3 bộ rễ cao trên mặt chậu, sau đó dung vật liệu cứng quay cơi trên miệng chậu rồi đổ tiếp đất lấp chìm hết bộ rễ. Một năm sau, bỏ vật liệu quây chắn, nhẹ nhàng moi hết phần đất nổi trên mặt chậu, dung bơm nước xịt rửa, bộ rễ hình chân nơm sạch sẽ phơi ra trên mặt đất.

5. Trồng chậu ống để tạo bộ rễ vặn xoắn:

Dùng dây mềm và mau ảu quấn nhiều vòng cho bộ rễ có hình tròn như bó củi lỏng rồi trồng vào chậu ống ( chậu tròn có đường kính nhỏ nhưng sâu). Sau khoảng 6 tháng trở lên, đổ cây ra, bện bộ rễ vặn xoắn vào nhau sao cho ngoạn mục, rồi trồng lại sang chậu lá lả hoặc bể để phơi bộ rễ văn nổi cao hẳn lên.

6. Trồng nghiêng để tạo bộ rễ lệch hướng:

Cây đã có bộ rễ gốc ban đầu, phía nào có nhiều rễ to hơn thì chọn để tạo bộ rễ lệch hướng cho các dáng xiêu, hoành, huyền. Trồng cây đổ về phía đối hướng với phía có nhiều rễ to, cần căn sửa bộ rễ cho đẹp. Trong quá trình cắt sửa thân cành để tạo dáng, thế nếu cần có thể đưa cây lên một số lần để tạo dựng bộ rễ lệch howngs hợp lý.

• Lưu ý chung:

• Dao kéo phải thật sắc để cắt cho gọn, rễ mới sống và phát sinh nhanh. Nếu làm giập nát chỗ cắt, rễ thường bị thối. Trước khi cắt mỗi cây, dao kéo phải được hơ lửa. Sauk hi cắt phải bôi vôi hoặc ô xy già vào vết cắt ở cây để khử các mầm mống bệnh.
• Phần rễ mới lộ ra khỏi đất phải che phủ bằng các vật liệu mềm như vải ẩm, rác mục ẩm,bèo tây…khoảng 10 ngày để các rễ này thích ứng với điều kiện mới, tránh cho lớp vỏ rễ phía trên khỏi bị hoạt tử do ánh nắng và điều kiện sống ở trên mặt đất tác động.

7. Tạo môi trường để cây phát sinh hai loại rễ phụ:

Chỉ một số cây như sanh, si, đa, đề mới có rễ khí sinh. Đặt cây vào chỗ nào cả ngày không có ánh nắng, nếu dưới chậu cây lại là bể chứa nước hoặc là ao thì rất tốt. Bỏ khoảng 10 tháng  không cắt sửa, mặc cho cây mọc um tùm, thiếu ánh sáng lại nhiều độ ẩm, nhất là phía dưới lại gần mặt nước, cây phun đầy rễ phụ để tìm nước và ánh sáng. Ngoài ra, muốn rễ phụ phát tại điểm nào của thân, cành ta có thể khoét tý vỏ cây rồi bôi các loại thuốc kích thích ra rễ như: IBA, NAA hoặc ABT nồng độ 2000 – 8000 ppm, không dung 2,4D;2,5D vì nó chứa dioxin gây độc. Dùng vải ẩm quấn kín chỗ khoét vỏ.Vài ba tháng, cây phun rễ phụ, muốn rễ  khí sinh nào tiếp đất để biến thành thân phụ của cây thì nhử bằng ống nhựa hoặc treo chai nước rồi thả thấp dần. Khi đủ hai loại rễ khí sinh, một loại tiếp đất một loại buông rủ thì đưa dần cây ra chỗ ánh nắng và cắt sửa cây để tạo hình nghệ thuật.

8. Tạo mâm rễ ưu thế thuộc về cây reo hạt .

   Ta đều biết bộ rễ lộ căn là một bộ phận quan trọng và độc đáo nhất của tất cả các loại hình cây cảnh nghệ thuật, đặc biệt là cây thế. Nếu tính sự kỳ công tạo dựng của một cây thì lớn nhất và lâu nhất là tạo mâm rễ, thứ hai là tạo thân cây, thứ ba là tạo bông tán và thứ tư là tạo bộ lá, lộc. Mâm rễ tự nhiên là đẹp nhất, quá trình tạo hình đơn giản nhất, ưu thế số một thuộc về cây gieo hạt.

    Cây gieo hạt bộ rễ phát vừa đủ và tỏa rất đều xung quanh gốc chứ không thành một bối như cây chiết cành. Cây lớn lên,bộ rễ lớn theo và luôn giữ tỷ lệ thuận, đường kính của rễ luôn bằng khoảng ¼ trở lên đường kính thân cây. Trái lại cây chiết cành tạo được những rễ to, hợp lý như vậy rất lâu và khó. Cho nên những cây gieo hạt chỉ cần gia công đôic bút là bao giờ cũng có mâm rễ đạt tiêu chuẩn nghệ thuật. Mặt khác, cây gieo hạt thuận lợi cho ta cắt chuyền, uốn nắn, tạo dáng thế ngay từ đầu. Thứ nữa nhân giống kiểu này một lần có thể có hàng trăm, hàng ngàn cây, dành cho những nhà sản xuất lớn.

    Các cây có hạt như bách tán, phi lao, tùng la hán, đa, đề, sung, duối, khế, cần thăng, bông nẻ, chân chim, cúc mốc, dành dành, lựu, mai tứ quý… ta nên nhân giống bằng phương pháp gieo hạt. Kỹ thuật gieo hạt như sau :

• Chọn và xử lý hạt : Thả hạt vào chậu nước. khỏa đều, những hạt nổi lên là hạt ép hoặc hư hại nên vứt đi, những hạt chìm là hạ mẩy đẻ gieo. Thông thường ngâm hạt trong nước qua một đêm, riêng những hạt vỏ dầy khó nảy mầm cần ngâm nước “ba sôi, hai lạnh”, rồi ủ ấm đến khi nút nanh mới đem gieo.
• Làm đất : Đất gieo hạt thường là cát đen hoặc đất bột pha cát, không có phân, không có các loại côn trùng như kiến, mối, không có mầm mống sâu bệnh. Có thể đánh luống cao để gieo hoặc gieo vào chậu, khay gỗ. Yêu cầu phải thật thoát nước, phải có hệ thống che nắng to, mưa to và gió lớn.
• Cách gieo : Đặt từng hạt lên lớp đất dày, cách nhau khoảng 5cm rồi phủ lên một lớp đất mịn hoặc cát dày 2cm. Sau đó tưới nước nhẹ nhàng, không để nước cuốn trôi đất , hạt. Tưới từ từ đến khi ướt đẫm đất mới được.
• Chăm sóc : Mầm cây ló lên mặt đất là phải theo dõi sâu bệnh sát sao. Cây lên hết khỏi mặt đất, có lá xanh là cần tưới phân hoặc nước giải pha loãng . Thường xuyên giữ độ ẩm cho đất.
• Ra hàng : Cây lên cao um tùm mới ra hàng, không nhổ mà dùng bay bẩy từng mảng đất cho rời từng cây ra, bộ rễ được bảo vệ hoàn toàn . Khi trồng cần sửa sang, uốn nắn bộ rễ cho đẹp và có ý thức tạo rễ cho các dáng cây. Ra hàng khoảng một năm là có thể bán cây phôi cấp 1 hoặc đưa vào quy trình tạo dựng cây phôi cấp 2 rồi cây thế.

9. Tạo mâm rễ từ cây chiết cành  :

Bằng phương pháp trồng treo, ta đào một hố có kích thước khoảng 30 x 30 x 20 rồi lấy gạch mỏng, ngói màn hoặc vỏ bao xi măng quây kín chu vi hố. Sau đó đặt bồng chiết cho 1/3 bồng chiết nổi lên mặt hố. Dùng đất nhỏ đổ dần, trình nhẹ tới khi đầy hố ta lại dùng gạch quây tiếp phần nổi lên và lấy xỉ than hoặc vấn mục lấp kín cả bồng chiết. Cuối cùng đóng 3 cọc buộc định vị cành chiết, chống gió lay.

   Nhờ cách trồng này rễ được phát triển tự do ở các lớp đất, chống được cá tác động ngoại lực, ủng thối, rễ đều rễ khỏe, rễ ra tới thành hố đều bị ngăn quay trở lại tạo ra mâm rễ. Sau một năm cây trưởng thành, ta có thể đưa cây lên một cách dễ dàng để cắt và trồng tiếp tạo dựng các kiểu rễ nghệ thuật. Tránh đào sâu chôn chặt, cây sẽ bị bó rễ không phát triển được.

Trên thị trường cây cảnh, chúng ta thấy xuất hiện rất nhiều trường phái tạo rễ cây theo nét đặc trưng. Có nghệ nhân chỉ chuyên thao tác một kiểu mình cho là sở trường, có nghệ nhân thích kiểu tự do… như tết rễ cây kiểu đuôi sam, thắt nút, tạo xoắn, cho rễ cây ôm đồ vật như chum, vại, chậu cổ…ôm đá…thậm chí có người còn cho rễ cây ôm cả lư hương, tháp đắp bằng xi măng…

Ôi cơ man nào là trường phái.

Lưu ý một điều rằng: Nếu quý vị muốn tạo được bộ rễ đẹp và nhanh thì chớ có ngứa ngáy tay chân mà cắt tỉa cành, lá. Chỉ nên dùng néo, cột định vị tay, cành và thân cho phù hợp. Chỉ có để cây sum suê thì rễ mới phát triển tốt.

Chúc bạn thành công.

MC, sưu tầm và biện soạn